Onbinlerce askerin donarak yaşamını yitirdiği Sarıkamış trajedisine dair tarihçi Murat Bardakçı çok önemli bir belge yayınladı. Harekatın kumandanlarından Hafız Hakkı Paşa'nın günlükleri, o döneme dair bilinmeyen ayrıntıları ortaya koyuyor. Hakkı Paşa, Enver Paşayı ağır bir dille suçluyor: "Ah Enver! Ah! Bu kış seferini ta'cil etmek (hızlandırmak), sonra da bu parlak taarruzda 9. Kolordu'yu dörtnala kaldırmakla yüz bin masumun kanına girdin! Allah seni affetsin" BOZGUN ÖNCESİNDE YAZDIKLARINDAN: “...Binaenaleyh, ümit var. Muvaffakiyet Allah’tan! Cür’et etmeyen kazanamaz. ...Vaziyetin hallini ancak cür’et ve şiddette görüyorum. Harp başlamadan evvel son derece ihtiyatkâr olduğum halde şimdi artık bütün şiddetle cür’etkâr davranmak lüzumunu hissediyorum ve bütün mantığımla ve zekâmla bu esası yürütmeye çalışıyorum ve hamdolsun yürütüyorum. ... Esasen, cür’etkâr kararlara Nâzır (Enver Paşa) daima taraftar. ...Herhalde, Cenab-ı Hakk’a çok şükrettim. Kanaat-i vicdaniye (vicdanî kanaat) ile doğruluğuna kanî (emin) olduğum kararlar aynen tatbik ve icra ettiriliyor. ...O halde bu karanlık vaziyetten sevkü’l- ceyşçe (strateji bakımından), iâşece, siyasetçe ancak bir türlü çıkabiliriz: Cür’et ve şiddetle. ...Ordu sür’atle taarruzla Kars-Ardahan hattını tutmak muvaffak olursa orada Ruslar’ın birçok erzakını da bulur. Oradan firar edecek olan Rus ahalinin bırakacağı kışlık zahire de ayrıca üzerine caba! ...Binaenaleyh ordu sür’atle taarruz etmeli ve behemahal şu bir-iki ay içinde, yani memleket erzakı bitmeden Kars-Ardahan- Batum’u zapta çalışmalıdır. Tarafeyn (iki taraf) ordularının vaziyetince bu pek kabildir... Napolyon’un aç ve çıplak askerlerine İtalya’yı gösterdiği gibi biz de Kafkasya’ya girmeliyiz. ...Biz kazanırsak başımız dik olarak 30-40 sene sulh içinde göstereceğimiz faaliyet ile bütün Şark’ı sefaletten kurtaracağız. Biz batarsak yüz milyonlarca zeki, masum şarklılar, Türkler, İslamlar uzun esaret ve sefalet devirleri geçirmeğe mahkûm olacaklardır. Allah âdildir, maksadımız pek büyüktür, azmimiz mezîddir (çoktur), tedâbirimiz (tedbirlerimiz) mümkün olduğu derecede ...iyidir. Binaenaleyh muvaffakiyetimiz emindir. ...Bu devlete Kafkasya, Rumeli’nden alınacak parçaya nisbeten yüz defa daha mühimdir. Devletin Kafkasya’yı ihmal ederek yine Rumeli’ye ehemmiyet verilmesi Kanunî devrinden beri başlayan felâketleri temâdî (devam) ettirmek demektir. BOZGUNUN ARDINDAN YAZDIKLARINDAN: “...Hastaların yemekleri ve hâli bir türlü düzelmiyor. Bugün yine birçok adam dövdüm ve zannederim, artık düzeliyor derken yine bir felâket karşısında bulundum. ...Hastahane denilen ahıra girdik. Yine iki ölü var idi. İçeride bir telâş! Su değil, ekmek satılıyordu. İriyarı bir çavuş 60 para-5 kuruşa ekmek satıyordu. Öldüresiye dövdüm. Taşla kafasını ezdim. Firara koyuldu. Yanımda küçük Münir (mülâzim), yetiştim. Münir herifi altına aldı. Bir kasatura buldum, kafasını gözünü parçaladım. Hastalar ağasını da berbad ettim. Of, hele muhacirlerin sefaleti. Ağlayan, el-ayağı donmuş, çocuklar, ihtiyarlar, kadınlar, ihtiyarlar... Yârabbi! Ben bu sefalete sebep olmadım, ben bu harbi tehir için çalıştım. Ben bu muzafferiyeti tam yapmak için uğraştım. Olsun! Bu felâketleri de tamire çalışacağım ve elbette muvaffak olacağım. ...Yerler buzlu, atla yuva[r]landım. Höyük yolu hasta, muhacir, yaralı ve firarilerle dolu. Vesikasızları çeviriyorum. Yolda birkaç cenaze gömdürüyorum. ...Her tarafta sefil ve perişan muhacir kafileleri. ...Yolda nâmütenahi (sonsuz) döküntü. ...’Mevzide asker yemek yedi mi?’ dedim. Bir haftadır kuru ekmek ve biraz kavurma yiyormuş. ...Emir verdim: Kazanlar celbedilsin (getirilsin) ve behemahal (hemen) sıcak yemek yedirilsin. ...Kolordulara emir verdim, askerin sıcak yemek yediğini bana haber verecekler. ...Kaçakları bilâinsaf (acımadan) idam ediniz ve her gün ne kadar idam ettiğinizi bildiriniz. ...Hastahanelerin diğer bir derdi de mes’ul memuru ve lüzumu kadar ismi, muayyen ve mes’ul hizmetçi olmamasıdır. Ahaliden 45 yaşından yukarı erkek ve her yaşta kadın ...hizmetçi diye tayin edilmeli ve vazifesinden kaçanlar idam edilmelidir. Her koğuşta ...birkaç su tenekesi, bir iki oturak ve birkaç maşrapa ve bir lâmba behemahal bulunmalıdır. ...Muhacirler mes’elesi bir felâket. Topların nakli için zavallıların öküzlerini de almışlar. ‘Keşke Rus elinde olup şehid olsa idik!’ diye bağıranlardan gece gündüz kadın, çocuk vaveylâsı! Ah Enver! Ah! Bu kış seferini ta’cil etmek, sonra da bu parlak taarruzda 9. Kolordu’yu dörtnala kaldırmakla yüz bin masumun kanına girdin! Allah
